Muzeum Sztuki Islamskiej. Doha, Katar

Pięć lat temu, 30 lipca 2019 roku, na 40. sesji Konferencji Generalnej UNESCO została przyjęta, na wniosek złożony przez Bahrajn, rezolucja o proklamowaniu 18 listopada Międzynarodowym Dniem Sztuki Islamskiej.

Konferencja Generalna […] uznając wkład sztuki islamskiej w zachowanie i upowszechnianie ludzkiej cywilizacji i kultury podkreślając potrzebę wspierania dialogu i tolerancji między narodami, zachęcania do zbliżenia kulturowego i podkreślając rolę, jaką sztuka może odegrać w tym względzie, postanawia ogłosić 18 listopada każdego roku Międzynarodowym Dniem Sztuki Islamskiej […][1]

Sztuka islamska obejmuje sztuki wizualne tworzone od VII wieku n.e. przez ludzi, którzy żyli na terytoriach zamieszkiwanych lub rządzonych przez ludność muzułmańską (tradycyjnie wymienia się  terytoria: Palestyny, Syrii, Mezopotamii, Persji, Turkiestanu, Afganistanu, Indii, Afryki Północnej oraz Półwyspu Iberyjskiego). Pojęcie „sztuka islamska” pojawiło się pod koniec XIX wieku w kręgach zachodnich historyków sztuki.

Sztuka islamska jest tradycyjnie nieprzedstawiającą a charakteryzującą się bogatymi dekoracjami. To właśnie wobec zakazu przedstawiania postaci zwierząt i ludzi nastąpił niezwykły rozwój  ornamentów roślinnych i geometrycznych, który przekształcił się w arabeskę[2]. Ornamenty te są często łączone z kaligrafią islamską. Zdobią małe niewielkie obiekty ceramiczne (m.in. kafelki), drewniane czy metalowe ale też duże powierzchnie dekoracyjne zewnątrz i wewnątrz budynków (meczetów, medres, pałaców). Inne formy sztuki islamskiej obejmują malarstwo miniaturowe, artefakty (szkło lub wspomnianą już ceramikę) oraz sztukę tekstylną (dywany i haft).

Sztukę islamską miałam okazję podziwiać niejednokrotnie – czy to w krajach muzułmańskich czy w galeriach i muzeach (jako odrębne ekspozycje) w innych rejonach globu. Ten wpis poświęcę jednemu tylko obiektowi, który odwiedziłam kilka miesięcy temu, podczas podróży do Kataru.   

Muzeum Sztuki Islamskiej w Doha (MIA - The Museum of Islamic Art) zostało otwarte 22 listopada 2008 roku przez ówczesnego emira Kataru, szejka Hamada (dla publiczności 8 grudnia 2008 roku) po dwóch latach budowy.

Autorem projektu budynku muzeum był Ieoh Ming Pei (2017–2019) amerykański architekt modernistyczny i postmodernistyczny chińskiego pochodzenia, laureat nagrody Pritzkera w 1983 roku. I autor piramidy – wejścia do paryskiego Luwru. W wieku prawie dziewięćdziesięciu lat „został nakłoniony do przerwania emerytury i podjęcia się realizacji tego przedsięwzięcia”. Przygotował się do tej realizacji solidnie – sześć miesięcy podróżował po krajach muzułmańskich poszukując inspiracji w tradycyjnej architekturze islamskiej, które można byłoby wykorzystać nie rezygnując z nowoczesnego designu.

Budowę zrealizowała turecka firma Baytur Construction a przestrzenie galerii wewnętrznych zaprojektował zespół Wilmotte & Associates, zarekomendowany przez Peia (współpracowali przy projekcie piramidy w Luwrze)

Zajmujące powierzchnię 45 000 m² muzeum znajduje się na sztucznym półwyspie, w odległości około stu metrów od promenady nadmorskiej (El Corniche) i w pobliżu portu tradycyjnych łodzi dhow. Od strony wschodniej i południowej budynek otacza specjalnie zaprojektowany park (MIA Park – 290 000 m²) w kształcie półksiężyca, administrowany przez muzeum.

 

Główny budynek o wysokości pięciu pięter, oprócz przestrzeni muzealnej mieści również bibliotekę oraz sale edukacyjne. Przeszklona część północnej fasady odsłania z atrium widok na Zatokę Perską oraz na dzielnicę biznesową Dohy.

W okresie 2021–2022 muzeum przeszło gruntowną renowację i reorganizację (w ramach przygotowań do  Mistrzostw Świata FIFA 2022). Ponownie zostało otwarte dla publiczności 5 października 2022 roku.

Muzeum Sztuki Islamskiej w Doha  eksponuje sztukę islamską od VII do XX wieku w ekspozycjach według epok historycznych oraz tła kulturowego i geograficznego. Kolekcja obejmuje wyroby metalowe, ceramikę, biżuterię, wyroby z drewna, tekstylia, szkło pochodzące z trzech kontynentów – Azji, Afryki oraz Europy.

W kolekcji stałej muzeum zwróciłam uwagę na kilka dywanów – Dywanów Polskich („Polonaise” carpet) z XVI–XVII wieku. Wbrew nazwie, nie powstały w Polsce, ale w Isfahanie lub innych ośrodkach Iranu. Określenie „Polonaise”  wywodzi się stąd, że pierwsze okazy trafiające w XIX wieku do europejskich kolekcji prywatnych i muzealnych  pochodziły z Polski, niektóre miały we wzory wkomponowane polskie herby szlacheckie. A to dlatego, że były wykonywane w Iranie na zamówienie polskiej szlachty i arystokratów.  

Najwięcej czasu spędziłam na czasowej wystawie „Fashioning an Empire: Textiles from Safavid Iran” [w wolnym tłumaczeniu: „Moda w imperium Safawidów” (czyli okres 1501–1736)]. Ciekawe były nie tylko historyczne stroje, ale również współczesne inspiracje modą tamtego okresu.

Równie ciekawe jak zwiedzanie muzeum był spacer po MIA Parku. Alejka poprowadzona jest najpierw wzdłuż zatoki z kilkoma okazami łodzi dhow nawiązującymi do historycznego portu tych łodzi, a kończy swój bieg przy pomniku „7”.

Autorem odsłoniętej w grudniu 2011 roku rzeźby „7” jest amerykański rzeźbiarz Richarda Serra (1038–2024). Rzeźba na 24 metry wysokości i jest najwyższym dziełem sztuki publicznej w Katarze i najwyższym, jakie kiedykolwiek zaprojektował Serra. Jest to również jego pierwsza rzeźba wystawiona na Bliskim Wschodzie. 

Wykonana z siedmiu stalowych płyt zwężających się ku górze ma oddawać hołd duchowemu znaczeniu liczby siedem w kulturze islamskiej (powtarzające się użycie tej liczby w Koranie). Z drugiej strony ma to być też nawiązanie do minaretów, typowej struktury towarzyszącej meczetom. 

---

[1] Fragment materiałów sesji 40. Konferencji Generalnej UNESCO https://unesdoc.unesco.org/ark:/48223/pf0000368224 (tłumaczenie automatyczne)

[2] Wobec mnogości definicji próbujących określić słowo „arabeska” przytoczę tylko jedną: „delikatny ornament ze stylizowanych motywów roślinnych i geometrycznych o układzie symetrycznym” https://sjp.pwn.pl/sjp/arabeska;2550603.html

 

Małe jest piękne. Mauzoleum Samanidów – Buchara, Uzbekistan

Buchara, podobnie jak Samarkanda czy Chiwa, wprawia w zachwyt błękitno-turkusowymi arabeskami na glazurowanych płytkach zdobiących medresy, meczety czy karawanseraje (w dużym uproszczeniu). Mnie jednak najbardziej utkwiło w pamięci niewielkie, z pozoru mało okazałe, Mauzoleum Samanidów (IX-X wiek).

Samanidzi to dynastia irańska panująca w Azji Środkowej w latach 819–1005. Protoplastą rodu był żyjący w pierwszej połowie VIII wieku władca ziemski Samanu  (Saman Khoda) z wioski Saman położonej na terenie obecnego Afganistanu. Jego potomkowie, czterej bracia – Nuh, Ahmad, Yahya i Ilyas – już w IX wieku założyli państwo, jednakże każdy z nich rządził na swoim terytorium pod zwierzchnictwem Abbasydów.[1] W 874 roku, Ismail I Samanida (ur. najprawdopodobniej w 849 roku, zm. 907),  znany też jako Somoni, jeden z synów Ahmada, wykorzystując zamieszki w Bucharze przyłączył (w 874 roku) to miasto do państwa Samanidów a osiemnaści lat później, w 892 roku, objął władzę w całym kraju i tym samym, to właśnie Ismail I Samanida uznawany jest za twórcę Imperium Samanidów. Za jego rządów Samanidzi uniezależnili się od Abbasydów i powstało imperium  sięgające od południowych wybrzeży Morza Kaspijskiego po Hindukusz – na terytoriach (częściowo) dzisiejszych państw Iran, Afganistan, Uzbekistan, Turkmenistan i Tadżykistan.

Ismail I Samanida propagował naukę, sztukę i literaturę ściągając do kraju słanych już uczonych i poetów jak Awicenna, Rudaki czy Ferdowsi. Właśnie na dworze Samanidów doszło do odrodzenia języka perskiego, który stał się medium poezji, nauki i historii. A wspomniany Rudaki uważany jest za pierwszego wielkiego poetę języka nowoperskiego.

Pomnik Rudakiego w Duszanbe

Jednak państwo Ismaila nie przetrwało próby czasu. Tuż po jego śmierci zaczęły się wewnętrzne spory i zewnętrzne próby przejęcia kontroli nad terenami imperium. Ostatecznie 1005 rok uważany jest za koniec Imperium Samanidów.

Zanim to jednak nastąpiło, w zachodniej części Buchary wzniesiono mauzoleum. Najczęściej decyzję o jego budowie przypisują naukowcy Ismailowi – że zbudował ją dla swojego ojca,  Ahmana ibn Assada, który zmarł w 895 roku. Ale jest też możliwe, że budowę rozpoczął już sam Ahmed albo wnuk Ismaila, Nasr II, który rządził w latach 914–943.

Należy w tym miejscu zauważyć, że wznoszenie mauzoleów nad miejscami pochówków przeczyło normom islamu sunnickiego, ale zakaz ten został najpierw naruszony przez budowę pierwszego muzułmańskiego mauzoleum Kubba as-Sulabiya (kalifat Abbasydów) nad grobem arabskiego kalifa al-Muntasira (861-862), po czym rozpoczęto wznoszenie mauzoleów w innych zislamizowanych krajach Bliskiego i Środkowego Wschodu. Mauzoleum Samanidów nie było zatem wyjątkiem, ale jest jednym z najwcześniejszych przykładów odejścia od tego religijnego ograniczenia. Jest też najstarszym zachowanym zabytkiem architektury islamskiej w Azji Środkowej i jedynym zabytkiem, który przetrwał z czasów rządów dynastii Samanidów.

Mauzoleum Samanidów w Bucharze ma kształt sześcianu, którego każdy bok ma około 9,4 metra  długości. Ściany boczne, o grubości 1,8 metra wsparte są na nieco szerszym fundamencie i lekko zwężają się ku górze. Całość opasuje arkadowa galeria umieszczona pod gzymsem wieńczącym ściany. Cztery narożne kolumny wkomponowane w ściany boczne nadają budowli wygląd fortecy. Wszystkie fasady mauzoleum są identyczne, każda ma portal wejściowy ozdobiony ostrymi łukami. Nie wiadomo, czy w portalach tych były zainstalowane drzwi – w XX już wieku umieszczono w nich metalowe ażurowe ekrany ograniczające wstęp do budynku. Tylko z jednej strony znajdują się schodki pozwalające wejść do wnętrza.

 

Budynek wieńczy kopuła o średnicy 9,25 metra a cztery mini kopuły (o średnicy 1, 25 m) w narożnikach stanowią dodatkowy element dekoracyjny.  Wielu naukowców zauważa, że budowa mauzoleum przypomina zoroastryjskie świątynie ognia.

Tym co świadczy o niezwykłości mauzoleum, i co szczególnie mnie ujęło,  jest budowa ścian. Zostały one wykonane z wypalonej cegły o zróżnicowanych rozmiarach, ułożonej pod różnym kątem w różnorakie wzory co nadaje tej budowli niezwykłej lekkości i sprawia wrażenie misternego ornamentu.

Jeszcze za życia Ismaila mułłowie postarali się, aby traktować to miejsce jako miejsce święte. Dobudowywano kolejne mauzolea i tak powstała sporych rozmiarów nekropolia. Niemniej jednak wraz z upadkiem dynastii (1005) obszar nekropolii nie był należycie chroniony, niszczał (według niektórych źródeł przeciwnie – „ciągnęły do niego tłumy pielgrzymów”). Uważa się, że wręcz został zakopany w błocie i piasku w wyniku powodzi i osuwisk co uratowało mauzoleum przed zniszczeniem przez hordy Czyngis-chana  w 1220 roku (i znów – według niektórych źródeł, to wierni sami zasypali budowlę ziemią aby ją uchronić przed zdewastowaniem).

Jakkolwiek było budowla przez kilka wieków była światu nieznana, dopiero na początku XX wieku została ponownie odkryta. Pierwsze badania przeprowadzono w latach 1926–1928, kolejne w okresie 1937–1939, w trakcie których odkryto groby trzech ciał męskich. Jedno z nich zidentyfikowano jako Nasr II na podstawie napisu na nadprożu; tożsamość pozostałych dwóch nie jest znana. Obecnie we wnętrzu znajduje się tylko jeden nagrobek.

W czasach sowieckich, już po II wojnie światowej, cmentarz otaczający Mauzoleum Samanidów został wybrukowany, a obok i wokół budynku zorganizowano park rekreacyjny.

Ismail I Samanida – Somoni – jest współcześnie uważany za jednego z tadżyckich bohaterów narodowych. Jego pomnik znajduje się na głównym placu Duszanbe, stolicy Tadżykistanu. Za pomnikiem umieszczono pomnik-mapę Imperium Samonidów.

Najwyższy szczyt Tadżykistanu, i Pamiru, został nazwany imieniem tego najsłynniejszego władcy Imerium Samanidów – Szczyt Ismaila Samaniego (dawniej Pik Komunizmu).

Somoni to nazwa waluty tadżyckiej.

Współczesne mauzoleum – Fatli Ta’lim – na cmentarzu miejskim w Bucharze, którego architektura zainspirowana została rozwiązaniami zastosowanymi przy budowie Mauzoleum Samanidów.

---

[1] Abbasydzi – jedna z dwóch największych sunnickich dynastii imperium muzułmańskiego, rządząca Kalifatem Bagdadu.