Pająk – Araneae
– jak wiele innych zwierząt, zasługuje na to, aby mieć swój DZIEŃ. Przypada on
właśnie 14 marca. A wszystko zaczęło się dawno, dawno temu…
Bohaterką
jednego z mitów greckich, najbardziej znanego z wersji opowiedzianej przez rzymskiego
poetę Owidiusza (43 p.n.e.–17 n.e.) w jego poemacie epickim Metamorfozy,
jest Arachne, córka lidyjskiego farbiarza (lub pasterza) z Kolofonu. Już jako
dziecko zaczęła tkać i haftować i wkrótce stała się w tym mistrzynią. Co więcej
przechwalała się, że jest w tej dziedzinie lepsza niż sama Atena. Nie słuchając
upomnień bogini, która w przebraniu starszej kobiety przestrzegła ją, że nie powinna
się porównywać do któregokolwiek z bogów, wyzwała Atenę na swego rodzaju pojedynek
na nici i sploty.
Praca Ateny przedstawiała
potęgę olimpijskich bogów oraz kary, jakie spotkają śmiertelników grzeszących pychą.
Arachne natomiast przedstawiła bogów uwodzących i oszukujących śmiertelne
kobiety. Atena uznała, że Arachne obraziła olimpijski panteon. Zniszczyła jej tkaninę
i uderzyła dziewczynę czółenkiem tkackim w głowę. Upokorzona Arachne odebrała
sobie życie – powiesiła się.
Wtedy jednak
Atenie zrobiło się żal tak zdolnej mistrzyni tkactwa i postanowiła przywrócić ją
do życia. Jednakże nie pod postacią kobiety, ale pająka, który będzie tkał
misterne sieci. Nie tylko on, a właściwie ona, ale także jej potomstwo.
A imię „Arachne”
pochodzi od starogreckiego słowa Ἀράχνη, romanizowane: arákhnē, dosł.
„pająk”, spokrewniony z łac. araneus).
Zgodnie z
systematyką biologiczną pająk – Araneae –
to osobnik z rodziny zwierząt, typ: stawonogi, grupa: pajęczaki. W 2023 roku
taksonomowie wyszczególnili 51 673 gatunki pająków. Wobec takiej mnogości
trudno się dziwić, że pająki występują na całym świecie (z wyjątkiem Antarktydy),
i że widzimy je niemal każdego dnia.
Pająki to zwierzęta
lądowe (niektóre potrafią pływać), o rozmiarach od 0,5 mm do 12 cm ciała i do
około 32 cm rozstawu odnóży, samica bywa większa od samca. Są drapieżnikami, chociaż
swoją dietę mogą też uzupełniać pokarmem roślinnym (np. nektarem). Większość
tych stworzeń produkuje jad, jednakże jad tylko nielicznych może być
niebezpieczny dla ludzi – ta toksyna służy im do paraliżowania swoich ofiar służących
jako pokarm.
|
Sieć "nie wyszła" na zdjęciu
|
I chociaż są szkodnikami
upraw, produktów spożywczych czy pasiek, chociaż są źródłem alergenów, chociaż
niektóre gatunki są jadowite, to jako drapieżniki skutecznie regulują liczebność
innych grup stworzeń, szczególnie tych bardzo dokuczliwych dla człowieka i często
roznoszących choroby: komarów, much, muszek owocówek, moli,
skorków, pcheł, czy karakanów. A jak wykazały badania, jad pająków może być stosowany jako środek
przeciwbólowy, może być pomocny w leczeniu udarów i dystrofii mięśniowej, jak również
jako antidotum przy ugryzieniach jadowitych pająków.
Ponieważ pająki występują we wszystkich ekosystemach, ponieważ nie
wyspecjalizowały się pokarmowo i mogą się odżywać przedstawicielami wielu
gatunków, ich skuteczność w ograniczeniu występowania tych innych gatunków jest
ogromna. Istnieją szacunki (chociaż nie mam pojęcia
jak to można obliczyć), że rocznie dwadzieścia pięć milionów ton pająków
żyjących na świecie zabija 400–800 milionów ton innych stworzeń będących ich pożywieniem.
Tym samym pająki pełnią istotną rolę w łańcuchu pokarmowym.
Nie sposób, mówiąc o pająkach, nie wspomnieć o pajęczynach,
strukturach przestrzennych wytwarzanych z nici przędnej, które wykorzystują do
tworzenia pułapek głównie do zdobywania pokarmu, ale niektóre sieci mogą też zapobiegać
atakom ptaków. Pająki potrafią wytwarzać do ośmiu rodzajów nici o dużej
wytrzymałości i lekkości, i w zależności od rodzaju nici mogą powstawać różne
typy sieci. Osobniki w różnym wieku mogą tworzyć różne konstrukcje, o różnym stopniu
skomplikowania. Od prostych, płaskich, do trójwymiarowych. Podobnie różne typy
sieci mogą powstawać w zależności od ofiary, na którą akurat poluje dany
gatunek pająka.
Kiedy sięgam pamięcią wstecz, nie przypominam sobie, żebym
kiedykolwiek zabiła pająka – już jako dziecko, chociaż chyba jeszcze nie
zdawałam sobie sprawy z pozytywnych przymiotów tego stworzenia, jeżeli
zobaczyłam jakiegoś pajączka w mieszaniu czy na ścieżce, wynosiłam go na zewnątrz
lub przenosiłam w inne miejsce, żeby go ktoś nie zadeptał. Zupełnie inaczej postąpiła
bohaterka legendy, którą poznałam w czasie podróży po Mjanmie:
Dawno, dawno temu w jaskiniach gór wznoszących się nad
jeziorem Pone Taloke żył nadnaturalnej wielkości pająk. Okoliczna ludność była
zobowiązana co jakiś czas oddawać okrutnemu pajęczakowi piękną dziewczynę.
Więził już siedem księżniczek, gdy do spełnienia tej powinności została wezwana
szlachetnie urodzona Kummabhaya. Odważne dziewczę nie chciało się poddać
niewoli i strzałą z łuku zgładziło potwora. O swoim wyczynie dziewczyna
powiedziała: pinguja, co znaczy: „zabiłam
pająka”. To słowo stało się nazwą regionu i samych jaskiń, przyjmując z
biegiem czasu formę: Pindaya,
To jedna z wersji legendy, która jednak milczy, jakie
były dalsze losy szlachcianki i uwolnionych księżniczek.
Jaskinie Pindaya znajdują się w odległości pięćdziesięciu
kilometrów na północ od założonego przez Brytyjczyków miasta Kalaw, w którym
się zatrzymuję. Do Pindayi dojeżdżam moto-taxi, czyli motocyklem.
Stojący przed wejściem do jaskiń gigantyczny stalowy
pająk i dziewczyna mierząca do niego z łuku zabierają przybyłych w świat
dawnych mitów.
Mity mitami, dzisiaj jednak jaskinie Pindaya to nie tyle
obiekt turystyczny, ile miejsce kultu, cel pielgrzymek wyznawców buddyzmu i nie
tylko.
Więcej o wizycie w jaskiniach Pindaya:
To chyba jedyny negatywny
– dla pająka – finał relacji człowiek-pająk. W większości kultur pająki mają
jednak pozytywne konotacje a według wielu wierzeń jego zabicie przynosi pecha.
Od wieków pająk
był symbolem tajemnicy, mocy i nieskończoności – wszak kontury jego ciała przypominają
odwróconą ósemkę, czyli znak nieskończoności. Jest dla ludzi przykładem – tak
jak pająk przędzie swoją nić, tak my możemy tkać swoje życie. W niektórych
kulturach pająki symbolizują cierpliwość ze względu na technikę polowania
polegającą na zakładaniu sieci i czekaniu na ofiarę. Dla Indian pająk jest
nauczycielem i obrońcą mądrości. To dzięki pająkowi i jego sieciom powstały
łapacze snów, mające chronić nas przed koszmarami sennymi.
Pająki były też od
wieków tematem wierzeń i legend różnych kultur, żeby wspomnieć chociażby przytoczony
na wstępie tego postu mit o Arachne. Inną boginią tkactwa była Uttu, mezopotamska bogini pochodzenia sumeryjskiego, która była
wyobrażana jako pająk przędący swoją sieć. Nie bez powodu – według najbardziej
znanego mitu oparła się zakusom niechcianego zalotnika zaplątując się w swoją
sieć.
Na gruncie
rodzimych bajek znajdujemy pająka towarzyszącego Panu Twardowskiemu, kiedy ten
zaczął rezydować na Księżycu. Od czasu do czasu Twardowski pozwalał pająkowi
zejść po nitce na Ziemię aby przyniósł mu wieści i plotki z innego świata.
Nazwa włoskiego tańca
„tarantella” pochodzi (według jednej z
teorii) od nazwy pająka – tarantuli. Miał on – taniec – leczyć
od ukąszeń tegoż właśnie pająka.
Nie można też
nie wspomnieć inspiracji z czasów współczesnych – wszak superbohater najpierw
komiksów, później filmów, Spider-man, to nikt inny tylko „człowiek-pająk”.
Zatem wcale się nie
przestraszyłam się, kiedy idąc do akwarium (Great Barrier Reef Aquarium/Reef
HQ) w australijskim Townsville, zobaczyłam rozciągniętą nad ulica Flindersa,
przed Muzeum Tropilanym Queensland, sieć z ogromniastym pająkiem.
To replika samicy
tagrzyka srebrzystego (Argiope argentata), pająka występującego lokalnie,
sześćset razy większa od jego naturalnych rozmiarów.
Odsłonięta w 2005 roku pajęczyca nosząca wdzięczną
nazwę „Spinderella” ma sześć metrów długości i cztery metry szerokości. Zawieszona jest na
wysokości trzynastu metrów na sieci o rozpiętości dwudziestu siedmiu metrów.
Została zaprojektowana przez Phillipa Smitha, specjalistę od ekspozycji Muzeum
Tropikalnego Queensland. Jej wykonanie ze stali, żywicy i pianki pokrytej
włóknem szklanym oraz aluminiowych rurek (nogi) zajęło dwa miesiące. Corocznie tuż
przed okresem cyklonów jest konserwowana.
Autorką jej
imienia „Spinderella” jest Julie Thorne z Turyngii, zwyciężczyni ogłoszonego w
czasopiśmie „Townsville Bulletin” konkursu na nazwę tej repliki, która
zainspirowała się angielskim słowem określającym pająka – spider.
Spinderela
uważana jest za jedną z największych, anatomicznie poprawnych replik pająków na
świecie. Francusko-amerykańska artystka Louise
Joséphine Bourgeois (1911–2010), autorka oryginalnej rzeźby pająka, o jego poprawność
anatomiczną nie dbała. Rzeźba „Maman” (matka/mamusia) powstała w latach 90. XX
wieku, chociaż pierwsze szkice (tuszem) tej pracy stworzyła już w 1947 roku. W
1999 roku powstała rzeźba ze stali nierdzewnej i marmuru o wymiarach 9,27×8,91×1,02 m dla muzeum Tate Modern w
Londynie. Marmurowe są jaja w metalowym kokonie w centralnej części rzeźby.
Rzeźba była hołdem
dla jej matki, która zmarła gdy Louise miała 21 lat. Skojarzenie matki z tkającym sieć pająkiem, a raczej pajeczycą, to
efekt jej zawodu – matka artystki była tkaczką, pracowała przy renowacji
gobelinów w warsztacie swojego ojca. Louise Bourgeois uważała, że jej matka była
cierpliwa, mądra, opiekuńcza, że jak pająki potrafią naprawiać zniszczone
sieci, tak ona umiała zażegnać rodzące się konflikty rodzinne.
W szerszym
kontekście artystka kojarzyła tkanie pajęczyny z wszelką twórczością artystyczną.
W kolejnych
latach artystka stworzyła pięć kopii tej rzeźby, już z brązu. Lista miejsc, w
których rzeźba była czasowo wystawiana obejmuje ponad dwadzieścia pozycji. Ja
miałam szczęście trzykrotnie spotkać „Maman”: w 2009 roku w Roppongi Hills, nowoczesnej
dzielnicy Tokio, w 2023 roku w Parku Pałacowym w Oslo i aktualnie, w 2024 roku, w Centrum Konferencyjnym w Dosze (Katar). Nie mogłam go niestety zobaczyć z bliska, a jedynie przez szybę, ponieważ Centrum było zamkniete.
I tak jak z
zaciekawieniem przyglądałam się „Spinderelli” czy „Matce” tak samo nie ominęłam
żadnego żywego pająka, który pojawił się na moich podróżniczych ścieżkach. Dzięki
temu mam materiał do postu na Dzień Pająka!
Tarantula – zwyczajowa nazwa nadawana kilku południowo- i
środkowoeuropejskim rodzajom większych pająków, zwłaszcza ptaszników