Nowy Sad – gdzie prawa miejskie kupiono. Serbia. Cz. I.

Nowy Sad – w encyklopedycznym skrócie: miasto w północnej Serbii, stolica Wojwodiny (autonomiczny okręg w północnej Serbii) zamieszkane przez  ok. 350 tysięcy mieszkańców.

 

W folderze turystycznym wydanym przez organizację turystyczną Nowego Sadu w języku polskim, czytam: Miasto Nowy Sad kusi odwiedzających swoim schludnością i niesamowitym położeniem – zakotwiczony tuż obok Twierdzy Petrowaradin zwanej „Gibraltarem Dunaju”. Uwodzi różnorodnością języków, którymi posługują się jego mieszkańcy, festiwalami, jarmarkami i rytmem odbiegającym od gorączkowego, chaotycznego życia miasta.

 

Mimo automatycznego (czyt.: dalece niedoskonałego) tłumaczenia czuję się skuszona i jadę do drugiego (po Belgradzie) największego miasta Serbii, miasta kultury, które zyskało przydomek „Serbskie Ateny”.  

 

Wracając do początków Nowego Sadu, wypada, jak w wielu opowieściach o miejscach i miastach, zacząć od stwierdzenia: początki zamieszkiwania ludzi na terytorium dzisiejszego Nowego Sadu sięgają epoki kamienia. Pierwsza jednak wzmianka historyczna pochodzi z trzeciej dekady XVI wieku. Osada nabiera znaczenia dopiero w XVII wieku, gdy staje się zapleczem dla przebudowywanej na przeciwległym, prawym brzegu Dunaju, twierdzy Petrovaradin (http://emerytkawpodrozy.blogspot.com/2023/10/gibraltar-dunaju-twierdza-petrovaradin.html)  zdobytej przez wojska austriackie w 1687 roku. Żołnierze i  robotnicy pracujący przy przebudowie (XVII/XVIII wiek) przestarzałych umocnień, jak również kupcy dbający o ich zaopatrzenie, osiedlają się na przeciwnym brzegu. Rok 1694 jest podawany jako data powstania tej osady. 

 

 

Do społeczności w niej mieszkającej dołączyli Serbowie uciekający z terenów, które nadal były okupowane przez Turcję. Według niektórych źródeł miejsce to „stało się centrum serbskich uchodźców spod zaboru tureckiego”. W 1747 roku delegacja mieszkańców udała się do Wiednia z prośbą o nadanie miejscu, w którym żyją, statusu miasta. Za usankcjonowanie tego faktu  zapłacili znaczną na owe czasy kwotę osiemdziesięciu tysięcy (lub 95.000) forintów. To chyba jedyny przypadek, z jakim się spotkałam, że mieszkańcy kupili sobie prawa miejskie. 1 lutego 1748 roku został wydany stosowny dekret, w którym miastu położonemu w widłach Dunaju i kanału Dunaj-Cisa-Dunaj nadano prawa miejskie (Królewskie Wolne Miasto) i łacińską nawę Neoplanta, co w języku serbskim/chorwackim/rumuńskim znaczy Nowy Sad (Novi Sad). 

 

Miasto rozrastało się, już pod koniec XVIII wieku działały w nim: fabryka jedwabiu, tytoniu i browar. Niewiele zostało  z ówczesnej zabudowy. Po bombardowaniach w czasie rewolucji  1848/1849 roku z ponad 2800 budynków ocalało zaledwie 800. Dlatego większość zabudowy centralnej części miasta to budynki z końca XIX wieku. 

 

Rozbudowa  i powiększenie powierzchni Nowego Sadu po II wojnie światowej było możliwa dzięki zasypaniu terenów bagnistych dokoła wcześniejszej zabudowany. Dokoła centrum, w miejsce małych jednorodzinnych domów, powstawały nowe,  wielopiętrowe kamienice. Szczęśliwie nie zostały one zburzone w czasie bombardowań NATO w 1999 roku (operacja Allied Force), które skierowane były głownie na zniszczenie mostów i linii wodociągowych.

 

 

 

Południowo-zachodnią pierzeję Placu Wolności (Trg Slobode), reprezentacyjnego placu miasta, stanowi neorenesansowy ratusz z 1895 roku zaprojektowany na wzór ratusza w Grazu przez Emmericha Kitzwegera (1868–1917). Pierzeję północno-wschodnią zajmuje katolicki kościół Najświętszej Marii Panny w stylu neogotyckim, według projektu Djerdja Molnara, wzniesiony w latach 1893–1895. 

 

Pośrodku Placu Wolności pomnik Svetozara Mileticia (1826-1901), wybitnego serbskiego przywódcy politycznego w Austro-Węgrzech, posła do parlamentu, prawnika i burmistrza miasta. Autorem pomnika z 1939 roku jest Ivan Meštrović. 

 

 

 

Niedługa ulica z prawej strony kościoła to deptak na miejscu niegdysiejszego targu, dzisiaj ulica Zmaja Jovina  [Jovan Jovanović Zmaj (1833–1904); serbski pisarz, poeta i lekarz urodzony w Nowym Sadzie; znany z wierszy i bajek dla dzieci]. Ulica kończy się Pałacem Biskupim Diecezji Bačkiej w stylu serbsko-bizantyjskim ukończonym w 1901 roku. Przed nim brązowy pomnik patrona tej ulicy Zmaja Jovina  z 1984 (rzeźbiarz Dragan Nikolić).

 

 

W głębi, za pałacem, widać jeden z najważniejszych zabytków architektury sakralnej w Nowym Sadzie, prawosławny sobór św. Jerzego (1853), znany jako Saborna crkva („kościół katedralny”). Kościół jest siedzibą serbskiej prawosławnej eparchii Bački. Obecny kościół ukończono w 1905 roku na ruinach kościoła z 1734 roku zniszczonego w 1849 roku. We wnętrzu ikonostas z trzydziestoma trzema ikonami, którego autorem jest Pavle „Paja” Jovanović, i które uważane za jego najlepsze dzieło sakralne. Malowidła ścienne wykonał Stevan Aleksić.

 

 

Trzysta pięćdziesiąt metrów dalej, idąc ulicą Pašica w kierunku zachodnim,  znajduje się świątynia najstarsza w mieście – cerkiew św. Mikołaja (1739). Był okres, że służyła zarówno wyznawcom religii prawosławnej, jak i greckokatolickiej. Jako ciekawostka wymieniany jest fakt, że w tym właśnie kościele zostali ochrzczeni dwaj synowie Alberta Einsteina. Ich matką była Serbka, Mileva (z domu Marić), pierwsza żona Einsteina. 

 

Więcej o Nowym Sadzie w kolejnych postach.