Emerytka w podróży - blog retrospektywny: Serbskie Ateny

Nie bez powodu Nowy Sad określany był w XIX wieku, a bywa i teraz, Serbskimi Atenami. To właśnie w Nowym Sadzie znajduje się siedziba Macierzy Serbskiej (Matica Srpska; można też spotkać tłumaczenie tej nazwy jako: Organ macierzysty Serbów), pierwszej narodowej instytucji kulturalno-naukowej, której celem miało być przywrócenie oraz promowanie serbskiej tożsamości narodowej i kulturowej w dziedzinie sztuki, nauki i życia publicznego wśród serbskich mieszkańców Cesarstwa Austriackiego.

Matica Srpska została założona w Peszcie (dzisiaj część Budapesztu) 1 czerwca 1826 roku. Głównym inicjatorem jej założenia był serbski pisarz, poeta i aktywna osoba publiczna Jovan Hadžić (1799–1869). Bezpośrednim powodem była potrzeba kontynuacji wydawania Kroniki Serbskiej, najstarszego czasopisma literackiego (poruszającego również zagadnienia społeczne, artystyczne i naukowe) istniejącego od 1824 roku, której dalsze istnienie było zagrożone. W 1864 roku ta pozarządowa i działającą na zasadzie non-profit organizacja została przeniesiona do Nowego Sadu, gdzie funkcjonuje do dzisiaj a ślady jej aktywności widoczne są w całym mieście. Organizacja posiada swoje oddziały również w innych krajach na Półwyspie Bałkańskim.

W Pałacu Matica Srpska mieści się Biblioteka Matica Srpska założona równocześnie z samą organizacja. Obecnie liczy około 800.000 woluminów. Centrum Wydawnicze MS kontynuuje działalność wydawniczą będąc jednym z największych i najważniejszych wydawnictw książek i czasopism w Serbii. Jednym z najważniejszych projektów w tej dziedzinie było wydanie dzieła Dziesięć wieków literatury serbskiej. W 1847 roku Macierz założyła Muzeum Wojwodiny. Również największa galeria w mieście – Galeria Sztuk Pięknych – należy do Macierzy.


Galeria postaci zasłużonych dla Macierzy Serbskiej (na skwerku przed Pałacem MS)

Muzeum Wojwodiny

Inną instytucją, która powstała w okresie odrodzenia narodowego (w drugiej połowie XIX wieku), był Serbski Teatr Narodowy, pierwszy profesjonalny teatr założony przez Serbów. Teatr został powołany w lipcu 1861 roku, podczas konferencji Serbskiego Towarzystwa Teatru Narodowego, złożonego z członków Serbskiej Czytelni (instytucji, której najważniejszym zadaniem było, przebudzenie świadomości narodowej”) , która odbyła się w Nowym Sadzie, przy zaangażowaniu artystów i twórców działających dotychczas w wielu trupach nie mających stałej siedziby.

Nowy teatr w początkowym okresie działalności też siedziby własnej, jednej, nie miał. Ich lista jest dość długa żeby wymienić chociażby budynek ratusza miejskiego (w pierwszym okresie działalności), wewnętrzny budynek hotelu „Wojwodina” (który spłonął w 1928 roku) i nie zapominając o gościnnych pobytach i przedstawienia w innych miastach. Po II wojnie światowej teatr otrzymał status instytucji państwowej i kilka lat działał jako „Teatr Narodowy Wojwodiny”. W tym czasie organizacyjne struktury teatru powiększyły się o operę (1947) i balet (1950). W 1951 roku przywrócono teatrowi pierwotną nazwę a trzydzieści lat później, 28 stycznia 1981 roku wszystkie trzy zespoły przeniosły się do nowej, specjalnie dla teatru wybudowanej siedziby. Ten dzień jest obchodzony jako Dzień Serbskiego Teatru Narodowego.

Międzynarodowy konkurs na projekt i budowę nowej siedziby dla Serbskiego Teatru Narodowego ogłoszony w 1961 roku wygrał zespół polskich architektów kierowany przez profesora Wiktora Jackiewicza (1932–2018; profesor zwyczajny Wydziału Architektury Politechniki Śląskiej). W skład zespołu weszli również Serbowie. Zwycięski projekt musiał jednak czekać kilkanaście lat na realizacje, aby otworzyć podwoje właśnie w 1981 roku.

Otwarte podwoje prowadziły do trzech sal widowiskowych: Scena Duża, Scena Mała, Scena Kameralna, w których zrealizowano nowatorskie (tak nowatorskie, że opatentowane) rozwiązania „widowni wielokierunkowej stałej” oraz „rezonatora akustycznego”.

Długa historia Teatru została upamiętniona metalową, wbudowaną w trotuar przed budynkiem wstęgą, na której zapisano najważniejsze daty i wydarzenia związane z dziejami Serbskiego Teatru Narodowego. Wstęgą biegnącą w kierunku Placu Wolności – historycznego centrum miasta z zabudowa sprzed co najmniej dwóch wieków. Dla mnie to symboliczne połączenie historii i współczesności.

Oczywiście nie tylko Macierz Serbska i Serbski Teatr Narodowy upoważniają do traktowania Nowego Sadu jako serbskiej stolicy kultury, wręcz symbolu kultury. Nowy Sad, drugie (po Belgradzie) największe miasto Serbii jest też jednym z najważniejszych ośrodków szkolnictwa wyższego. W mieście działają dwa uniwersytety i siedem wyższych szkół prywatnych a lista pomniejszych instytucji kulturalnych i organizowanych w mieście imprez kulturalnych i jest spora. Nie bez powodu zatem w 2021 roku Nowy Sad był Europejskim Miastem Kultury.

Nie można w tym miejscu nie wspomnieć o najważniejszej z imprez, festiwalu EXIT, jednym z większych (około 1000 performerów, czterdzieści scen, średnio 200.0000 widzów) festiwali muzycznych w Europie. Po raz pierwszy festiwal został zorganizowany w 2000 roku przez grupę studentów jako wyraz buntu przeciwko władzy Slobodana Miloševicia i próby wyjścia (stąd: EXIT) z istniejącej wówczas w kraju sytuacji polityczno-społecznej. Trwający cztery dni festiwal odbywa się w lipcu – w tym roku właśnie się skończył (6-9 lipca 2023), na ulicach widzę jeszcze banery z napisem „EXIT”. Główne wydarzenia festiwalu organizowane są – od 2001 roku – w twierdzy Pertovaradin na drugim brzegu Dunaju (http://emerytkawpodrozy.blogspot.com/2023/10/gibraltar-dunaju-twierdza-petrovaradin.html).