To nie jest post dla osób cierpiących na arachnofobię. Dzień Pająka

Pająk – Araneae – jak wiele innych zwierząt, zasługuje na to, aby mieć swój DZIEŃ. Przypada on właśnie 14 marca. A wszystko zaczęło się dawno, dawno temu…

Bohaterką jednego z mitów greckich, najbardziej znanego z wersji opowiedzianej przez rzymskiego poetę Owidiusza (43 p.n.e.–17 n.e.) w jego poemacie epickim Metamorfozy, jest Arachne, córka lidyjskiego farbiarza (lub pasterza) z Kolofonu. Już jako dziecko zaczęła tkać i haftować i wkrótce stała się w tym mistrzynią. Co więcej przechwalała się, że jest w tej dziedzinie lepsza niż sama Atena. Nie słuchając upomnień bogini, która w przebraniu starszej kobiety przestrzegła ją, że nie powinna się porównywać do któregokolwiek z bogów, wyzwała Atenę na swego rodzaju pojedynek na nici i sploty.

Praca Ateny przedstawiała potęgę olimpijskich bogów oraz kary, jakie spotkają śmiertelników grzeszących pychą. Arachne natomiast przedstawiła bogów uwodzących i oszukujących śmiertelne kobiety. Atena uznała, że Arachne obraziła olimpijski panteon. Zniszczyła jej tkaninę i uderzyła dziewczynę czółenkiem tkackim w głowę. Upokorzona Arachne odebrała sobie życie – powiesiła się.

Wtedy jednak Atenie zrobiło się żal tak zdolnej mistrzyni tkactwa i postanowiła przywrócić ją do życia. Jednakże nie pod postacią kobiety, ale pająka, który będzie tkał misterne sieci. Nie tylko on, a właściwie ona, ale także jej potomstwo.

A imię „Arachne” pochodzi od starogreckiego słowa Ἀράχνη, romanizowane: arákhnē, dosł. „pająk”, spokrewniony z łac. araneus).

Zgodnie z systematyką biologiczną pająk – Araneae – to osobnik z rodziny zwierząt, typ: stawonogi, grupa: pajęczaki. W 2023 roku taksonomowie wyszczególnili 51 673 gatunki pająków. Wobec takiej mnogości trudno się dziwić, że pająki występują na całym świecie (z wyjątkiem Antarktydy), i że widzimy je niemal każdego dnia.

Pająki to zwierzęta lądowe (niektóre potrafią pływać), o rozmiarach od 0,5 mm do 12 cm ciała i do około 32 cm rozstawu odnóży, samica bywa większa od samca. Są drapieżnikami, chociaż swoją dietę mogą też uzupełniać pokarmem roślinnym (np. nektarem). Większość tych stworzeń produkuje jad, jednakże jad tylko nielicznych może być niebezpieczny dla ludzi – ta toksyna służy im do paraliżowania swoich ofiar służących jako pokarm.

Sieć "nie wyszła" na zdjęciu

I chociaż są szkodnikami upraw, produktów spożywczych czy pasiek, chociaż są źródłem alergenów, chociaż niektóre gatunki są jadowite, to jako drapieżniki skutecznie regulują liczebność innych grup stworzeń, szczególnie tych bardzo dokuczliwych dla człowieka i często roznoszących choroby: komarów, much, muszek owocówek, moli, skorków, pcheł, czy karakanów. A jak wykazały badania, jad pająków może być stosowany jako środek przeciwbólowy, może być pomocny w leczeniu udarów i dystrofii mięśniowej, jak również jako antidotum przy ugryzieniach jadowitych pająków.

Ponieważ pająki występują we wszystkich ekosystemach, ponieważ nie wyspecjalizowały się pokarmowo i mogą się odżywać przedstawicielami wielu gatunków, ich skuteczność w ograniczeniu występowania tych innych gatunków jest ogromna. Istnieją szacunki (chociaż nie mam pojęcia jak to można obliczyć), że rocznie dwadzieścia pięć milionów ton pająków żyjących na świecie zabija 400–800 milionów ton innych stworzeń będących ich pożywieniem. Tym samym pająki pełnią istotną rolę w łańcuchu pokarmowym.

Nie sposób, mówiąc o pająkach, nie wspomnieć o pajęczynach, strukturach przestrzennych wytwarzanych z nici przędnej, które wykorzystują do tworzenia pułapek głównie do zdobywania pokarmu, ale niektóre sieci mogą też zapobiegać atakom ptaków. Pająki potrafią wytwarzać do ośmiu rodzajów nici o dużej wytrzymałości i lekkości, i w zależności od rodzaju nici mogą powstawać różne typy sieci. Osobniki w różnym wieku mogą tworzyć różne konstrukcje, o różnym stopniu skomplikowania. Od prostych, płaskich, do trójwymiarowych. Podobnie różne typy sieci mogą powstawać w zależności od ofiary, na którą akurat poluje dany gatunek pająka.

Kiedy sięgam pamięcią wstecz, nie przypominam sobie, żebym kiedykolwiek zabiła pająka – już jako dziecko, chociaż chyba jeszcze nie zdawałam sobie sprawy z pozytywnych przymiotów tego stworzenia, jeżeli zobaczyłam jakiegoś pajączka w mieszaniu czy na ścieżce, wynosiłam go na zewnątrz lub przenosiłam w inne miejsce, żeby go ktoś nie zadeptał. Zupełnie inaczej postąpiła bohaterka legendy, którą poznałam w czasie podróży po Mjanmie:

Dawno, dawno temu w jaskiniach gór wznoszących się nad jeziorem Pone Taloke żył nadnaturalnej wielkości pająk. Okoliczna ludność była zobowiązana co jakiś czas oddawać okrutnemu pajęczakowi piękną dziewczynę. Więził już siedem księżniczek, gdy do spełnienia tej powinności została wezwana szlachetnie urodzona Kummabhaya. Odważne dziewczę nie chciało się poddać niewoli i strzałą z łuku zgładziło potwora. O swoim wyczynie dziewczyna powiedziała: pinguja, co znaczy: „zabiłam pająka”. To słowo stało się nazwą regionu i samych jaskiń, przyjmując z biegiem czasu formę: Pindaya,

To jedna z wersji legendy, która jednak milczy, jakie były dalsze losy szlachcianki i uwolnionych księżniczek.

Jaskinie Pindaya znajdują się w odległości pięćdziesięciu kilometrów na północ od założonego przez Brytyjczyków miasta Kalaw, w którym się zatrzymuję. Do Pindayi dojeżdżam moto-taxi, czyli motocyklem.

Stojący przed wejściem do jaskiń gigantyczny stalowy pająk i dziewczyna mierząca do niego z łuku zabierają przybyłych w świat dawnych mitów.

Mity mitami, dzisiaj jednak jaskinie Pindaya to nie tyle obiekt turystyczny, ile miejsce kultu, cel pielgrzymek wyznawców buddyzmu i nie tylko[1].

Więcej o wizycie w jaskiniach Pindaya:

http://emerytkawpodrozy.blogspot.com/2020/01/zabiam-pajaka-pindaya-mjanma.html

To chyba jedyny negatywny – dla pająka – finał relacji człowiek-pająk. W większości kultur pająki mają jednak pozytywne konotacje a według wielu wierzeń jego zabicie przynosi pecha.

Od wieków pająk był symbolem tajemnicy, mocy i nieskończoności – wszak kontury jego ciała przypominają odwróconą ósemkę, czyli znak nieskończoności. Jest dla ludzi przykładem – tak jak pająk przędzie swoją nić, tak my możemy tkać swoje życie. W niektórych kulturach pająki symbolizują cierpliwość ze względu na technikę polowania polegającą na zakładaniu sieci i czekaniu na ofiarę. Dla Indian pająk jest nauczycielem i obrońcą mądrości. To dzięki pająkowi i jego sieciom powstały łapacze snów, mające chronić nas przed koszmarami sennymi.

Pająki były też od wieków tematem wierzeń i legend różnych kultur, żeby wspomnieć chociażby przytoczony na wstępie tego postu mit o Arachne. Inną boginią tkactwa była Uttu, mezopotamska bogini pochodzenia sumeryjskiego, która była wyobrażana jako pająk przędący swoją sieć. Nie bez powodu – według najbardziej znanego mitu oparła się zakusom niechcianego zalotnika zaplątując się w swoją sieć.

Na gruncie rodzimych bajek znajdujemy pająka towarzyszącego Panu Twardowskiemu, kiedy ten zaczął rezydować na Księżycu. Od czasu do czasu Twardowski pozwalał pająkowi zejść po nitce na Ziemię aby przyniósł mu wieści i plotki z innego świata.

Nazwa włoskiego tańca „tarantella” pochodzi (według jednej z teorii) od nazwy pająka – tarantuli[2]. Miał on – taniec – leczyć od ukąszeń tegoż właśnie pająka.

Nie można też nie wspomnieć inspiracji z czasów współczesnych – wszak superbohater najpierw komiksów, później filmów, Spider-man, to nikt inny tylko „człowiek-pająk”.

Zatem wcale się nie przestraszyłam się, kiedy idąc do akwarium (Great Barrier Reef Aquarium/Reef HQ) w australijskim Townsville, zobaczyłam rozciągniętą nad ulica Flindersa, przed Muzeum Tropilanym Queensland, sieć z ogromniastym pająkiem.

To replika samicy tagrzyka srebrzystego (Argiope argentata), pająka występującego lokalnie, sześćset razy większa od jego naturalnych rozmiarów.

Odsłonięta w 2005 roku pajęczyca nosząca wdzięczną nazwę „Spinderella” ma sześć metrów długości i cztery metry szerokości. Zawieszona jest na wysokości trzynastu metrów na sieci o rozpiętości dwudziestu siedmiu metrów. Została zaprojektowana przez Phillipa Smitha, specjalistę od ekspozycji Muzeum Tropikalnego Queensland. Jej wykonanie ze stali, żywicy i pianki pokrytej włóknem szklanym oraz aluminiowych rurek (nogi) zajęło dwa miesiące. Corocznie tuż przed okresem cyklonów jest konserwowana.

Autorką jej imienia „Spinderella” jest Julie Thorne z Turyngii, zwyciężczyni ogłoszonego w czasopiśmie „Townsville Bulletin” konkursu na nazwę tej repliki, która zainspirowała się angielskim słowem określającym pająka – spider.

Spinderela uważana jest za jedną z największych, anatomicznie poprawnych replik pająków na świecie. Francusko-amerykańska artystka Louise Joséphine Bourgeois (1911–2010), autorka oryginalnej rzeźby pająka, o jego poprawność anatomiczną nie dbała. Rzeźba „Maman” (matka/mamusia) powstała w latach 90. XX wieku, chociaż pierwsze szkice (tuszem) tej pracy stworzyła już w 1947 roku. W 1999 roku powstała rzeźba ze stali nierdzewnej i marmuru o wymiarach 9,27×8,91×1,02 m dla muzeum Tate Modern w Londynie. Marmurowe są jaja w metalowym kokonie w centralnej części rzeźby.

Rzeźba była hołdem dla jej matki, która zmarła gdy Louise miała 21 lat. Skojarzenie matki z tkającym sieć pająkiem, a raczej pajeczycą, to efekt jej zawodu – matka artystki była tkaczką, pracowała przy renowacji gobelinów w warsztacie swojego ojca. Louise Bourgeois uważała, że jej matka była cierpliwa, mądra, opiekuńcza, że jak pająki potrafią naprawiać zniszczone sieci, tak ona umiała zażegnać rodzące się konflikty rodzinne.

W szerszym kontekście artystka kojarzyła tkanie pajęczyny z wszelką twórczością artystyczną.

W kolejnych latach artystka stworzyła pięć kopii tej rzeźby, już z brązu. Lista miejsc, w których rzeźba była czasowo wystawiana obejmuje ponad dwadzieścia pozycji. Ja miałam szczęście trzykrotnie spotkać „Maman”: w 2009 roku w Roppongi Hills, nowoczesnej dzielnicy Tokio, w 2023 roku w Parku Pałacowym w Oslo i aktualnie, w 2024 roku, w Centrum Konferencyjnym w Dosze (Katar). Nie mogłam go niestety zobaczyć z bliska, a jedynie przez szybę, ponieważ Centrum było zamkniete.

I tak jak z zaciekawieniem przyglądałam się „Spinderelli” czy „Matce” tak samo nie ominęłam żadnego żywego pająka, który pojawił się na moich podróżniczych ścieżkach. Dzięki temu mam materiał do postu na Dzień Pająka!