AŁŻIR – Akmoliński Obóz Żon Zdrajców Ojczyzny. Akmol, Kazachstan

Podróże to nieograniczone możliwości podziwiania ciągle nowych krajobrazów, poznawania kultury odmiennej od tej, w jakiej się wychowaliśmy, poznawania nowych ludzi, zaznajamiania się z architekturą i sztuką innych narodów, ale też, a może przede wszystkim poznawanie historii innych regionów świata. Od czasów zamierzchłych do historii najnowszej. Często bardzo bolesnej.

Akmol (wcześniej Toczka, Celinograd, Malinovka) to niewielka miejscowość (ok. 6000 mieszkańców) położona w odległości około siedemnastu kilometrów na zachód od Astany, stolicy Kazachstanu. W 2007 roku przeniesiono tutaj centrum administracyjne regionu i wtedy miejscowość uzyskała nazwę „Akmol” (chociaż nazwa Malinovka jest jeszcze czasem używana).

Akmol powstała w latach trzydziestych XX wieku jako osada obsługująca obóz założony przez władze bolszewickie (na bazie osady robotniczej Akmolińska[1]: farmy drobiarskie, kamieniołom granitu).

„Represje na polu budownictwa socjalistycznego są niezbędnym elementem ofensywy” (XVI Zjazd Ogólnozwiązkowej Komunistycznej Partii Bolszewików – 27 czerwca 1930) czy „Socjalizm przede wszystkim, w imię jego zwycięstwa wszystko jest dozwolone” to hasła będące podstawą polityki Stalina mającej na celu „wykorzenienie pozostałości kapitalizmu w umysłach ludzi”.

Rząd radziecki przeprowadzał zakrojone na szeroką skalę operacje mające na celu identyfikację i zniszczenie „wrogów socjalizmu”. Rozpoczęto organizowanie obozów pracy przymusowej nie tylko dla „wrogów/zdrajców ojczyzny”, ale także dla członków ich rodzin. Oprócz istniejących już obozów „męskich”, zaczęły powstawać obozy dla żon/matek/sióstr „zdrajców ojczyzny”.

W Związku Radzieckim powstały cztery obozy kobiece: obóz Temlyakovsky 40 km od miasta Gorki, obóz Dzhangizhirsky,100 km od miasta Frunze, obóz Temlyakovsky w Potmie oraz najbardziej „sławny” – w miejscowości dzisiaj znanej jako Akmol, w dokumentach nazwany Poprawczym obozem pracy R-17 (lub P-17). Początkowo jako filia obozu pracy przymusowej w Karagandzie (Karłag); od 1939 roku działający jako samodzielna jednostka. Pierwsze kobiety zostały przywiezione tutaj w 1938 roku. Nieoficjalna nazwa obozu to AŁŻIR (АЛЖИР - Акмолинский лагерь жён изменников Родины/ Akmolińskij Łagier Żon Izmiennikow Rodiny/Akmoliński Obóz Żon Zdrajców Ojczyzny).

Obóz działał do 1953 roku, całkowita likwidacja nastąpiła w 1959 roku. 

Do obozu trafiły kobiety sześćdziesięciu narodowości, w tym 173 Polek. Do tej pory nie ustalono ostatecznej liczby kobiet, które były przetrzymywane w tym obozie (na stronie muzeum wymieniona jest liczba 18.000). 90 % więźniarek posiadało wyższe wykształcenie. W obozie przebywały też matki Bułata Okudżawy i Mai Plisieckiej.

Dzieci, które wraz z matkami dostały się do obozu lub już w nim się urodziły, przebywały razem z matkami do ukończenia trzeciego roku życia. Potem były zabierane do domów dziecka, czasem całkowicie zmieniano ich dane osobowe – zmieniano imiona i nazwiska oraz dane dotyczące pochodzenia.

31 maja 2007 roku otwarto w Akmolu Muzeum Pamięci Ofiar Represji Politycznych i Totalitaryzmu ALZHIR.  Termin ten zbiegł się z dziesiątą rocznicą przyjęcia Dekretu o ustanowieniu Dnia Pamięci Ofiar Represji Politycznych (31 maja 1997 roku)  oraz z siedemdziesiątą rocznicą rozpoczęcia masowych represji politycznych przez władze Związku Sowieckiego.

W skład zespołu muzealno-pomnikowego wchodzą następujące obiekty:

Pomnik „Łuk Boleści” („Łuk Smutku”/”Brama Zagłady”) ma symbolizować wejście do świętego miejsca, gdzie spotykają się dwa światy – żywych i umarłych.

Kamienie pamiątkowe (ustawione łukiem za „Bramą Zagłady”), sześciany z czerwono-brązowego marmuru, to ufundowane przez ambasady innych państw pomniki upamiętniające więźniarki pochodzące z danego kraju. Jako pierwszy, 31 sierpnia 2010 roku, został odsłonięty pomnik upamiętniający przywiezione Polki .

Po obu stronach pomnika (nieco w głębi) dwie rzeźby, kobiety i mężczyzny, symbolizujące dwie postawy wobec przemocy i cierpienia.

Postać mężczyzny w kompozycji „Rozpacz i bezsilność”  postawą i wyrazem twarzy wyraża rozpacz, beznadzieję i bezsilność. Rezygnację wobec braku perspektyw.  

Zupełnie inna jest wymowa kompozycji „Wojna i nadzieja”. Całą swoją postacią kobieta wyraża chęć trwania i nadzieję na przyszłość mimo przeciwności losu. Rozważając odmienną od aktualnej przyszłość, kobieta zwróciła się ku poezji, ku wierszom (na moim zdjęciu nie widać książki trzymanej w ręce przez kobietę)

Ściana Pamięci (za budynkiem muzeum) z nazwiskami ponad 7 000 kobiet , które przebywały w obozie „AŁŻIR”.

Wagon Stalina – wagon kolejowy wyprodukowany w Odessie w 1927 roku, służący do transportu więźniów. W wagonie takim „mieściło się” 70 osób.

Replika jednego z baraków w jakich mieszkały więźniarki. Baraki te były budowane z cegły adobe – wykonanej z gliny i materiałów organicznych (słomy, trzciny, drobnych gałęzi). Ten materiał budowlany zwykle jest suszony na słońcu, w tym przypadku baraki stawiano z cegieł adobe bez suszenia.

Replika wieży strażniczej.

Budynek muzeum ma kształt ściętego stożka. Budynek nie ma okien, wnętrze doświetlane jest przez otwór okienny w dachu.

Ekspozycja muzealna znajduje się na dwóch piętrach. Na parterze przedstawiono historię Kazachstanu, na pierwszym piętrze historię obozu AŁŻIR.

---

[1] Akmolińsk (od kazachskiego słowa akmoły – biała mogiła) to nazwa fortecy zbudowanej przez Rosjan w 1824 roku, służącej również jako ośrodek handlowy na trasie karawan do Buchary i Samarkandy. Powstała wokół fortecy osada w 1862 roku otrzymała prawa miejskie. W latach 1961–1992 miejscowość nosiła nazwę Celinograd. W 1992 roku, po uzyskaniu niepodległości, w ramach derusyfikacji nazw, przyjęto dla miasta kazachską nazwę Akmoła. Dwa lata później, w 1994 roku przeniesiono do Akmoły stolicę (z Ałamatów/Ałma-Aty). Kolejne zmiany nazwy miasta to: od 1998 „Astana” (kazachskie słowo astana znaczy „stolica”); od 2019 „Nur-Sułtan”, od 2022 roku powrót do nazwy ASTANA.

Wejście do muzeum