Uług Beg – władca i naukowiec. Uzbekistan

Dzisiaj mija 615 lat od śmierci Uług Bega, władcy z dynastii Timurydów, wnuka Timura/Tamerlana (1336–1405). Chyba mniej znany w świecie niż jego dziadek, co nie zmienia faktu, że w czasie ostatniej mojej podróży, prawie w każdej miejscowości w  Uzbekistanie nie natknęłabym się na jakiś ślad związany z jego życiem i działalnością.

Był synem Szahrucha, najmłodszego syna Timura. Urodził się w 1394 roku, nadano mu imiona Muhammad Taraghaj, na kartach historii zapisał się jednak jako Uług Beg – Wielki Beg/Wielki Władca[1]. W 1409 roku, mając zaledwie piętnaście lat został namiestnikiem  Mawarannahru[2], później również suwerennym władcą. Jako władca nie mógł się poszczycić zbyt wieloma dokonaniami ani zbyt dużym autorytetem. Został zapamiętany dzięki jego osiągnięciom w dziedzinie kultury i nauki. W czasie jego władania Imperium Timurydów osiągnęło szczyt kulturalnego renesansu.

Timur zadbał o dobre wykształcenie swoich  dzieci i wnuków. Trudno zatem się dziwić, że Ułan Beg mówił co najmniej czterema językami – tureckim, perskim, arabski i mongolskim. Znał na pamięć Koran i część komentarzy do Koranu.  Interesował się muzyką, medycyną a głównie astronomia i matematyką. To za jego rządów Buchara i Samarkanda  stały się centrami nauki w Azji Środkowej.

W 1417 roku rozpoczęto budowę medresy w Bucharze. Jest to najstarsza z trzech medres zbudowanych przez Uług Bega i stała się wzorem dla innych szkół koranicznych wznoszonych w Azji. W ciągu wieków medresa była kilkukrotnie poddawana odnowie i pewnym adaptacjom do bieżących potrzeb m.in. w 1585/86 roku, w XVII wieku oraz w połowie i w ostatniej dekadzie XX wieku.

Dziedziniec wewnętrzny

W latach 1417–1421 pod patronatem Uług Bega, w samym sercu ówczesnej Samarkandy (obecnie to historyczne  centrum – plac Registan) została wybudowana medresa, zwana podobnie jak ta w Bucharze, Medresą Uług Bega. Oprócz teologii/Koranu uczono tutaj również geografii, nauk przyrodniczych, fizyki, medycyny a matematykę i astronomię wykładał podobno sam Uług Beg. Część budynku była przez pewien czas wykorzystywana jako obserwatorium astronomiczne (do czasu wybudowania w Samarkandzie budynku obserwatorium).

Budynek medresy ma wymiary 56 x 80 metrów z minaretami o wysokości 33 metrów. Fasada zwrócona ku centralnemu placowi ma portal (pesztak) dwukrotnie wyższy od reszty budynku. Co ciekawe, górna część pesztaku ozdobiona jest fajansową mozaiką o szczególnym wzorze – jest to swego rodzaju „konstelacja” nawiązująca do zainteresowań Uług Bego oraz do funkcji obserwatorium jaką w pewnym zakresie pełniła budowla. Wewnętrzny dziedziniec ma wymiary 30 x 40 metrów i otoczony jest budynkiem o dwóch piętrach, z galeriami w których znajdują się wejścia do cel/pokojów studentów.

W ciągu wieków medresa uległa znacznemu zniszczeniu, również w wyniku trzęsienia ziemi w XVI wieku. Odnowiona, wraz z pozostałymi obiektami Samarkandy jest zabytkiem wpisanym na listę UNESCO (podobnie jak Buchara). W medresie zorganizowano niewielką wystawę związaną z astronomią.

Wzniesione w Samarkandzie pod patronatem Uług Bega: chanaka (rodzaj klasztoru), łaźnia, dwa ogrody z pałacami oraz medresa poza Samarkandą, nie przetrwały.

W roku 1420 rozpoczął Uług Beg budowę obserwatorium astronomicznego ukończoną w 1928 roku. Mówi się, że wpływ na jego zainteresowania astronomią miała wizyta, w dzieciństwie, w obserwatorium,a właściwie w ruinach obserwatorium w Maraghe (obecnie Iran). Jakkolwiek było, powstało jedno z największych obserwatoriów astronomicznych w średniowieczu. Nie tylko w sensie fizycznych rozmiarów. Uług Begowi udało się skupić wokół siebie grupę około siedemdziesięciu uczonych pracujących z nim. Niestety, po jego śmierci, obserwatorium przestało działać. 

Z biegiem lat i wieków, po jego zniszczeniu przez fanatycznych muzułmanów (o czym za chwilę), pokryła je warstwa ziemi, nie wiedziano nawet gdzie się znajdowało. W 1908 roku miejsce to odkrył archeolog Wasilij Wiatkin, a dopiero czterdzieści lat później przeprowadzono dokładne badania i odkopano to co pozostało z przyrządów Ułan Bega. Był to sekstans. Jego pozostałą część można oglądać z jednego tylko miejsca w budowli wzniesionej aby chronić ten relikt. To, jak wyglądało obserwatorium, i jak usytuowany był ten przyrząd można sobie wyobrazić oglądając, w muzeum obok, model obserwatorium wykonany na podstawie wykopaliska oraz opisów współczesnych Uług Begowi: „był to okrągły budynek o średnicy 46 metrów i wysokości 30 metrów, o ścianach zdobionych marmurem i kolorową mozaiką”.

Wejście do budowli chroniącej sekstans

To właśnie na podstawie tego przyrządu Uług Beg (starszy o 79 lat od Mikołaja Kopernika) w latach 1429–1327 opracował katalog gwiazd składający się z 1018 gwiazd (różne dane w różnych źródłach).

Muzeum w kompleksie obserwatorium

Miał również swój udział Uług Beg w rozbudowie kompleksów mauzoleów, których budowę zapoczątkował Timur: przeorientował Aleję Mauzoleów (Szah-i Zinda; zespół  mauzoleów budowanych dla krewnych Timura, uczonych i innych osób zasłużonych dla dynastii), dokonał przebudowy wejść do   Gui-i Mir – mauzoleum Timura – w którym zresztą spoczywają też jego prochy (te budowle w Samarkandzie). 

W Shahrisabz z  jego inicjatywy wzniesiono (1338) meczet i mauzoleum przeznaczone dla jego potomków – Kompleks Dorut Tilovat – które jednak nigdy nie było używane do pochówków.

Uług Beg zmarł, a właściwie został zamordowany w 1449 roku. Według jednych źródeł powodem były zamieszki w kraju oraz zawirowania związane ze sprawowaniem władzy, a właściwie walka o jej  sprawowanie. Według innej wersji to nauczanie w medresie w Samarkandzie innych nauk, nie tylko Koranu, spowodowało że został oskarżony o herezję przez fanatycznych duchownych muzułmańskich. Do spisku przeciwko władcy i naukowcowi został wciągnięty najstarszy syn Uług Bega, który najpierw objął ojca aresztem, potem zwolnił z aresztu pod pozorem pozwolenia na pielgrzymkę do Mekki. W drodze do Mekki Uług Beg został zamordowany (ścięcie głowy). Kilka lat później jego ciało zostało złożone w  Gui-i Mir (Mauzoleum Timura), u stóp dziadka. W rzeczywistości w głównej sali mauzoleum znajdują się tylko kamienne nagrobki, ciała złożone są w podziemnej krypcie.

W 1941 roku zostały przeprowadzone badania, które potwierdziły autentyczność rodzaju morderstwa.

Po śmierci Uług Bega duchowni muzułmańscy zniszczyli prawie cały jego dorobek naukowy, spalili bibliotekę oraz, jak wspomniano wcześniej, zburzyli obserwatorium.

Imię Uług Bega noszą:

-     Narodowy Uniwersytet Uzbekistanu w Taszkencie,

-     jedna z planetoid – 2439 Ulugbek – odkryta 21 sierpnia 1977  roku przez Nikołaja Czernycha w Krymskim Obserwatorium Astronomicznym,

-     jeden z kraterów na księżycu,

-     dinozaur, którego szczątki odkryto na terenie Uzbekistanu w latach osiemdziesiątych XX wieku; nazwę Ulughbegsaurus nadano w 2021 roku.

---

[1] beg – tur. władca/wódz; odpowiednik perskiego tytułu Timura – emir

[2] Mawarannahr (Transoksania, Międzyrzecze) – historyczna nazwa części Azji Środkowej, w przybliżeniu teren dzisiejszego Uzbekistanu, Tadżykistanu oraz południowo-zachodniej części Kazachstanu. Geograficznie to region pomiędzy rzekami Amu-daria i Syr-daria. To region, gdzie zaczynał swoją karierę wojskową i polityczną Timur.