Emerytka w podróży - blog retrospektywny: Małe jest piękne. Mauzoleum Samanidów

Buchara, podobnie jak Samarkanda czy Chiwa, wprawia w zachwyt błękitno-turkusowymi arabeskami na glazurowanych płytkach zdobiących medresy, meczety czy karawanseraje (w dużym uproszczeniu). Mnie jednak najbardziej utkwiło w pamięci niewielkie, z pozoru mało okazałe, Mauzoleum Samanidów (IX-X wiek).

Samanidzi to dynastia irańska panująca w Azji Środkowej w latach 819–1005. Protoplastą rodu był żyjący w pierwszej połowie VIII wieku władca ziemski Samanu (Saman Khoda) z wioski Saman położonej na terenie obecnego Afganistanu. Jego potomkowie, czterej bracia – Nuh, Ahmad, Yahya i Ilyas – już w IX wieku założyli państwo, jednakże każdy z nich rządził na swoim terytorium pod zwierzchnictwem Abbasydów.[1] W 874 roku, Ismail I Samanida (ur. najprawdopodobniej w 849 roku, zm. 907), znany też jako Somoni, jeden z synów Ahmada, wykorzystując zamieszki w Bucharze przyłączył (w 874 roku) to miasto do państwa Samanidów a osiemnaści lat później, w 892 roku, objął władzę w całym kraju i tym samym, to właśnie Ismail I Samanida uznawany jest za twórcę Imperium Samanidów. Za jego rządów Samanidzi uniezależnili się od Abbasydów i powstało imperium sięgające od południowych wybrzeży Morza Kaspijskiego po Hindukusz – na terytoriach (częściowo) dzisiejszych państw Iran, Afganistan, Uzbekistan, Turkmenistan i Tadżykistan.

Ismail I Samanida propagował naukę, sztukę i literaturę ściągając do kraju słanych już uczonych i poetów jak Awicenna, Rudaki czy Ferdowsi. Właśnie na dworze Samanidów doszło do odrodzenia języka perskiego, który stał się medium poezji, nauki i historii. A wspomniany Rudaki uważany jest za pierwszego wielkiego poetę języka nowoperskiego.

Pomnik Rudakiego w Duszanbe

Jednak państwo Ismaila nie przetrwało próby czasu. Tuż po jego śmierci zaczęły się wewnętrzne spory i zewnętrzne próby przejęcia kontroli nad terenami imperium. Ostatecznie 1005 rok uważany jest za koniec Imperium Samanidów.

Zanim to jednak nastąpiło, w zachodniej części Buchary wzniesiono mauzoleum. Najczęściej decyzję o jego budowie przypisują naukowcy Ismailowi – że zbudował ją dla swojego ojca, Ahmana ibn Assada, który zmarł w 895 roku. Ale jest też możliwe, że budowę rozpoczął już sam Ahmed albo wnuk Ismaila, Nasr II, który rządził w latach 914–943.

Należy w tym miejscu zauważyć, że wznoszenie mauzoleów nad miejscami pochówków przeczyło normom islamu sunnickiego, ale zakaz ten został najpierw naruszony przez budowę pierwszego muzułmańskiego mauzoleum Kubba as-Sulabiya (kalifat Abbasydów) nad grobem arabskiego kalifa al-Muntasira (861-862), po czym rozpoczęto wznoszenie mauzoleów w innych zislamizowanych krajach Bliskiego i Środkowego Wschodu. Mauzoleum Samanidów nie było zatem wyjątkiem, ale jest jednym z najwcześniejszych przykładów odejścia od tego religijnego ograniczenia. Jest też najstarszym zachowanym zabytkiem architektury islamskiej w Azji Środkowej i jedynym zabytkiem, który przetrwał z czasów rządów dynastii Samanidów.

Mauzoleum Samanidów w Bucharze ma kształt sześcianu, którego każdy bok ma około 9,4 metra długości. Ściany boczne, o grubości 1,8 metra wsparte są na nieco szerszym fundamencie i lekko zwężają się ku górze. Całość opasuje arkadowa galeria umieszczona pod gzymsem wieńczącym ściany. Cztery narożne kolumny wkomponowane w ściany boczne nadają budowli wygląd fortecy. Wszystkie fasady mauzoleum są identyczne, każda ma portal wejściowy ozdobiony ostrymi łukami. Nie wiadomo, czy w portalach tych były zainstalowane drzwi – w XX już wieku umieszczono w nich metalowe ażurowe ekrany ograniczające wstęp do budynku. Tylko z jednej strony znajdują się schodki pozwalające wejść do wnętrza.

Budynek wieńczy kopuła o średnicy 9,25 metra a cztery mini kopuły (o średnicy 1, 25 m) w narożnikach stanowią dodatkowy element dekoracyjny. Wielu naukowców zauważa, że budowa mauzoleum przypomina zoroastryjskie świątynie ognia.

Tym co świadczy o niezwykłości mauzoleum, i co szczególnie mnie ujęło, jest budowa ścian. Zostały one wykonane z wypalonej cegły o zróżnicowanych rozmiarach, ułożonej pod różnym kątem w różnorakie wzory co nadaje tej budowli niezwykłej lekkości i sprawia wrażenie misternego ornamentu.

Jeszcze za życia Ismaila mułłowie postarali się, aby traktować to miejsce jako miejsce święte. Dobudowywano kolejne mauzolea i tak powstała sporych rozmiarów nekropolia. Niemniej jednak wraz z upadkiem dynastii (1005) obszar nekropolii nie był należycie chroniony, niszczał (według niektórych źródeł przeciwnie – „ciągnęły do niego tłumy pielgrzymów”). Uważa się, że wręcz został zakopany w błocie i piasku w wyniku powodzi i osuwisk co uratowało mauzoleum przed zniszczeniem przez hordy Czyngis-chana w 1220 roku (i znów – według niektórych źródeł, to wierni sami zasypali budowlę ziemią aby ją uchronić przed zdewastowaniem).

Jakkolwiek było budowla przez kilka wieków była światu nieznana, dopiero na początku XX wieku została ponownie odkryta. Pierwsze badania przeprowadzono w latach 1926–1928, kolejne w okresie 1937–1939, w trakcie których odkryto groby trzech ciał męskich. Jedno z nich zidentyfikowano jako Nasr II na podstawie napisu na nadprożu; tożsamość pozostałych dwóch nie jest znana. Obecnie we wnętrzu znajduje się tylko jeden nagrobek.

W czasach sowieckich, już po II wojnie światowej, cmentarz otaczający Mauzoleum Samanidów został wybrukowany, a obok i wokół budynku zorganizowano park rekreacyjny.

Ismail I Samanida – Somoni – jest współcześnie uważany za jednego z tadżyckich bohaterów narodowych. Jego pomnik znajduje się na głównym placu Duszanbe, stolicy Tadżykistanu. Za pomnikiem umieszczono pomnik-mapę Imperium Samonidów.

Najwyższy szczyt Tadżykistanu, i Pamiru, został nazwany imieniem tego najsłynniejszego władcy Imerium Samanidów – Szczyt Ismaila Samaniego (dawniej Pik Komunizmu).

Somoni to nazwa waluty tadżyckiej.

Współczesne mauzoleum – Fatli Ta’lim – na cmentarzu miejskim w Bucharze, którego architektura zainspirowana została rozwiązaniami zastosowanymi przy budowie Mauzoleum Samanidów.