Uług Beg – władca i naukowiec. Uzbekistan

Dzisiaj mija 615 lat od śmierci Uług Bega, władcy z dynastii Timurydów, wnuka Timura/Tamerlana (1336–1405). Chyba mniej znany w świecie niż jego dziadek, co nie zmienia faktu, że w czasie ostatniej mojej podróży, prawie w każdej miejscowości w  Uzbekistanie nie natknęłabym się na jakiś ślad związany z jego życiem i działalnością.

Był synem Szahrucha, najmłodszego syna Timura. Urodził się w 1394 roku, nadano mu imiona Muhammad Taraghaj, na kartach historii zapisał się jednak jako Uług Beg – Wielki Beg/Wielki Władca[1]. W 1409 roku, mając zaledwie piętnaście lat został namiestnikiem  Mawarannahru[2], później również suwerennym władcą. Jako władca nie mógł się poszczycić zbyt wieloma dokonaniami ani zbyt dużym autorytetem. Został zapamiętany dzięki jego osiągnięciom w dziedzinie kultury i nauki. W czasie jego władania Imperium Timurydów osiągnęło szczyt kulturalnego renesansu.

Timur zadbał o dobre wykształcenie swoich  dzieci i wnuków. Trudno zatem się dziwić, że Ułan Beg mówił co najmniej czterema językami – tureckim, perskim, arabski i mongolskim. Znał na pamięć Koran i część komentarzy do Koranu.  Interesował się muzyką, medycyną a głównie astronomia i matematyką. To za jego rządów Buchara i Samarkanda  stały się centrami nauki w Azji Środkowej.

W 1417 roku rozpoczęto budowę medresy w Bucharze. Jest to najstarsza z trzech medres zbudowanych przez Uług Bega i stała się wzorem dla innych szkół koranicznych wznoszonych w Azji. W ciągu wieków medresa była kilkukrotnie poddawana odnowie i pewnym adaptacjom do bieżących potrzeb m.in. w 1585/86 roku, w XVII wieku oraz w połowie i w ostatniej dekadzie XX wieku.

Dziedziniec wewnętrzny

W latach 1417–1421 pod patronatem Uług Bega, w samym sercu ówczesnej Samarkandy (obecnie to historyczne  centrum – plac Registan) została wybudowana medresa, zwana podobnie jak ta w Bucharze, Medresą Uług Bega. Oprócz teologii/Koranu uczono tutaj również geografii, nauk przyrodniczych, fizyki, medycyny a matematykę i astronomię wykładał podobno sam Uług Beg. Część budynku była przez pewien czas wykorzystywana jako obserwatorium astronomiczne (do czasu wybudowania w Samarkandzie budynku obserwatorium).

Budynek medresy ma wymiary 56 x 80 metrów z minaretami o wysokości 33 metrów. Fasada zwrócona ku centralnemu placowi ma portal (pesztak) dwukrotnie wyższy od reszty budynku. Co ciekawe, górna część pesztaku ozdobiona jest fajansową mozaiką o szczególnym wzorze – jest to swego rodzaju „konstelacja” nawiązująca do zainteresowań Uług Bego oraz do funkcji obserwatorium jaką w pewnym zakresie pełniła budowla. Wewnętrzny dziedziniec ma wymiary 30 x 40 metrów i otoczony jest budynkiem o dwóch piętrach, z galeriami w których znajdują się wejścia do cel/pokojów studentów.

W ciągu wieków medresa uległa znacznemu zniszczeniu, również w wyniku trzęsienia ziemi w XVI wieku. Odnowiona, wraz z pozostałymi obiektami Samarkandy jest zabytkiem wpisanym na listę UNESCO (podobnie jak Buchara). W medresie zorganizowano niewielką wystawę związaną z astronomią.

Wzniesione w Samarkandzie pod patronatem Uług Bega: chanaka (rodzaj klasztoru), łaźnia, dwa ogrody z pałacami oraz medresa poza Samarkandą, nie przetrwały.

W roku 1420 rozpoczął Uług Beg budowę obserwatorium astronomicznego ukończoną w 1928 roku. Mówi się, że wpływ na jego zainteresowania astronomią miała wizyta, w dzieciństwie, w obserwatorium,a właściwie w ruinach obserwatorium w Maraghe (obecnie Iran). Jakkolwiek było, powstało jedno z największych obserwatoriów astronomicznych w średniowieczu. Nie tylko w sensie fizycznych rozmiarów. Uług Begowi udało się skupić wokół siebie grupę około siedemdziesięciu uczonych pracujących z nim. Niestety, po jego śmierci, obserwatorium przestało działać. 

Z biegiem lat i wieków, po jego zniszczeniu przez fanatycznych muzułmanów (o czym za chwilę), pokryła je warstwa ziemi, nie wiedziano nawet gdzie się znajdowało. W 1908 roku miejsce to odkrył archeolog Wasilij Wiatkin, a dopiero czterdzieści lat później przeprowadzono dokładne badania i odkopano to co pozostało z przyrządów Ułan Bega. Był to sekstans. Jego pozostałą część można oglądać z jednego tylko miejsca w budowli wzniesionej aby chronić ten relikt. To, jak wyglądało obserwatorium, i jak usytuowany był ten przyrząd można sobie wyobrazić oglądając, w muzeum obok, model obserwatorium wykonany na podstawie wykopaliska oraz opisów współczesnych Uług Begowi: „był to okrągły budynek o średnicy 46 metrów i wysokości 30 metrów, o ścianach zdobionych marmurem i kolorową mozaiką”.

Wejście do budowli chroniącej sekstans

To właśnie na podstawie tego przyrządu Uług Beg (starszy o 79 lat od Mikołaja Kopernika) w latach 1429–1327 opracował katalog gwiazd składający się z 1018 gwiazd (różne dane w różnych źródłach).

Muzeum w kompleksie obserwatorium

Miał również swój udział Uług Beg w rozbudowie kompleksów mauzoleów, których budowę zapoczątkował Timur: przeorientował Aleję Mauzoleów (Szah-i Zinda; zespół  mauzoleów budowanych dla krewnych Timura, uczonych i innych osób zasłużonych dla dynastii), dokonał przebudowy wejść do   Gui-i Mir – mauzoleum Timura – w którym zresztą spoczywają też jego prochy (te budowle w Samarkandzie). 

W Shahrisabz z  jego inicjatywy wzniesiono (1338) meczet i mauzoleum przeznaczone dla jego potomków – Kompleks Dorut Tilovat – które jednak nigdy nie było używane do pochówków.

Uług Beg zmarł, a właściwie został zamordowany w 1449 roku. Według jednych źródeł powodem były zamieszki w kraju oraz zawirowania związane ze sprawowaniem władzy, a właściwie walka o jej  sprawowanie. Według innej wersji to nauczanie w medresie w Samarkandzie innych nauk, nie tylko Koranu, spowodowało że został oskarżony o herezję przez fanatycznych duchownych muzułmańskich. Do spisku przeciwko władcy i naukowcowi został wciągnięty najstarszy syn Uług Bega, który najpierw objął ojca aresztem, potem zwolnił z aresztu pod pozorem pozwolenia na pielgrzymkę do Mekki. W drodze do Mekki Uług Beg został zamordowany (ścięcie głowy). Kilka lat później jego ciało zostało złożone w  Gui-i Mir (Mauzoleum Timura), u stóp dziadka. W rzeczywistości w głównej sali mauzoleum znajdują się tylko kamienne nagrobki, ciała złożone są w podziemnej krypcie.

W 1941 roku zostały przeprowadzone badania, które potwierdziły autentyczność rodzaju morderstwa.

Po śmierci Uług Bega duchowni muzułmańscy zniszczyli prawie cały jego dorobek naukowy, spalili bibliotekę oraz, jak wspomniano wcześniej, zburzyli obserwatorium.

Imię Uług Bega noszą:

-     Narodowy Uniwersytet Uzbekistanu w Taszkencie,

-     jedna z planetoid – 2439 Ulugbek – odkryta 21 sierpnia 1977  roku przez Nikołaja Czernycha w Krymskim Obserwatorium Astronomicznym,

-     jeden z kraterów na księżycu,

-     dinozaur, którego szczątki odkryto na terenie Uzbekistanu w latach osiemdziesiątych XX wieku; nazwę Ulughbegsaurus nadano w 2021 roku.

---

[1] beg – tur. władca/wódz; odpowiednik perskiego tytułu Timura – emir

[2] Mawarannahr (Transoksania, Międzyrzecze) – historyczna nazwa części Azji Środkowej, w przybliżeniu teren dzisiejszego Uzbekistanu, Tadżykistanu oraz południowo-zachodniej części Kazachstanu. Geograficznie to region pomiędzy rzekami Amu-daria i Syr-daria. To region, gdzie zaczynał swoją karierę wojskową i polityczną Timur.

 

 

 

 

Hisar czyli Fort. Hisar, Tadżykistan

 

Hisar/Hisor (Ҳисор/Гиссар/Gissar ) to miasto w zachodnim Tadżykistanie, około 15 km na zachód od Duszanbe. Leży na wysokości 799–824 m n.p.m., otoczone górami – pasmo Gissar na północy, pasma Babatag i Aktau na południu. I pewnie niewiele osób przybywających do Tadżykistanu dowiedziałoby się o jego  istnieniu, gdyby nie ślad historii na jego południowych peryferiach.

Tym śladem są pozostałości twierdzy Hisar[1] – "Hisar" znaczy "fort" lub "zamek" – „antycznego miejsca o bogatej historii, która odzwierciedla trzy tysiącletnią historię narodu tadżyckiego”.  

Położone w żyznej dolinie, przy jednej z odnóg Jedwabnego Szlaku, miejsce to nazywane było w różnych źródłach historycznych: Suman, Shumon czy Hisori. 

Aktywność ludzi w dolinie sięga co najmniej VI wieku p.n.e., a być może nawet wieków wcześniejszych. Tablica edukacyjna przed wejściem do twierdzy wymienia aż 16 imperiów/królestw/chanatów – od  Imperium Achemenidów (VI wiek p.n.e.) do Chanatu Buchary[2] – częścią którego była w różnych okresach Hisar. W pewnym okresie była również stolicą niezależnego chanatu (zanim nie została włączona do Emiratu Bucharskiego – kiedy to przedstawiciele jednej z bucharskich dynastii odkryli, że miejsce to doskonale się sprawdza jako rezydencja zimowa). Po włączeniu do Emiratu Bucharskiego Hisar stała się stolicą Wschodniego Emiratu Buchary. 

To właśnie strategiczne położenie na Jedwabnym Szlaku sprawiało, że twierdza Hisar była celem niekończących się najazdów i „zmian przynależności organizacyjnej”. Podobno nawet Aleksander  Macedoński ją zdobył, chociaż to raczej legenda. Co nie zmienia faktu, że Hisar była również częścią Królestwa Grecko-Baktryjskiego (królestwa Baktrii).  

Miejsce to było wiele razy zdobywane, a zatem i niszczone (a potem odbudowywane), przez wojska każdego historycznego zdobywcy (żeby wymienić tych bardziej znanych: Cyrusa, Aleksandra, Arabów, Czyngis-chana, Timura). Dzieła zniszczenia dopełniła Armia Czerwona. Trudno zatem  dziwić się, że niewiele pozostało ze starożytnej twierdzy. Z tego powodu dokładne określenie jej wieku jest dość trudne dla archeologów, którzy rozpoczęli tutaj – wraz z historykami – badania w 1930 roku.

Toteż mimo twierdzenia, że twierdza Hisar jest jednym z najlepiej zachowanych stanowisk archeologicznych w Tadżykistanie, mimo „przywrócenia twierdzy do życia”, nie jest do końca jasne czy zrekonstruowane mury zewnętrzne kilka wieków temu wyglądały tak samo jak dzisiaj.

Miejsce, które zwiedzam to „Hisar – rezerwat historyczny i kulturalny” otwarty w 1982 roku jako „muzeum na wolnym powietrzy” (open air museum). Od tego czasu dokonano wielu uzupełnień, dostosowując miejsce do potrzeb kulturalnych lokalnej społeczności i turystów – niekoniecznie nawiązując do historycznej spuścizny trzech tysięcy lat. W roku 2015 bowiem obchodzono, po auspicjami UNESCO, właśnie trzytysięczną rocznicę cywilizacji Hisar.

Stojąc na zrekonstruowanych murach patrzę na całkiem współczesny amfiteatr, nową czajchanę (herbaciarnię), jak się za chwile okaże zamkniętą, jakieś murki o bliżej nieokreślonym (da mnie) przeznaczeniu, na stanowisko dla koni… Tak, tak, można sobie bowiem konika wynająć i wierzchem pojeździć. Nie wiem czy tylko w obrębie murów, czy może poza murami też.

 

 

 

 

 

 

Wolę per pedes podejść do tego, co chyba jest autentyczne – resztki umocnień ziemnych. Gdzieniegdzie widać ich ceglane wzmocnienia. Kiedyś osada była otoczona umocnieniami o szerokości 3-5 metrów, wysokości 5-8 metrów i długości dziesięciu kilometrów oraz otoczona fosą. Do wnętrza można było się dostać czterema bramami. Obwód obszaru, na który patrzę, z pewnością nie ma dziesięciu kilometrów. Czyli to raczej resztki umocnień samej twierdzy. W wielu miejscach przerwane, tędy wchodzą miejscowi.

Turystom zafundowano „ścieżkę handlową” – dwa rzędy sklepów z pamiątkami stylizowane na… mauzolea.

Takie „ni przyszył, ni przyłatał”.

A handlarze bardziej tutaj namolni niż w innych miejscach. Cóż, z takim zapleczem (!) mogą się bawić w kupców z Jedwabnego Szlaku!   

Wchodzę jeszcze na szczyt wzgórza, na którym powstaje, albo jest rekonstruowane coś na kształt zamku. Trwają prace remontowe.

Kiedy zbliżam się do schodów, słyszę zdziwione pytanie: masz zamiar wspinać się na górę? Pyta kobieta (muzułmanka) dużo młodsza ode mnie. Rodzina (brat, bratowa, ich dzieci i jej córka) są już na górze, wcześniej „wytłumaczyli” jej, że jest za stara, żeby iść z nimi!!!

Nie czekając odpowiedzi przyłącza się do mnie. Rozmawiamy, jest w bardzo dobrej kondycji, dowiaduję się, że ma 44 lata! Żeby móc pokazać twierdzę rodzinie spoza jej miejsca zamieszkania (ok. 50 km od Hisar), musiała uzyskać specjalne pozwolenie od… męża.

Stąd, z murów, widać też doskonale to co jest już poza murami. A jest to bardziej autentyczne od miejsca, na którym stoję.

W Madrasie Kuhna (XVI-XVII wiek) kształcono w zakresie nauk koranicznych, języka arabskiego i teologii. Na początku XX wieku studiowało tu jeszcze od 100 do 150 nowicjuszy, zajęcia całkowicie przerwano dopiero w 1921 roku. Obecnie w pomieszczeniach madrasy zorganizowano muzeum.   

 

 

 

 

 

 

 

„Madrasai Kuhna” w języku tadżyckim tłumaczy się jako „stara madrasa”. Nie dlatego nazywa się ją „starą”, że zbudowano ją prawie pięć wieków temu, ale dlatego, że sto pięćdziesiąt lat później tuż obok wybudowano druga medresę, nazywaną nową” – Madrasai Nav (XVII–XVIII wiek).

 

 

 

 

 

 

Na wschód od Starej Madrasy można jeszcze zobaczyć pozostałości karawanseraju – są o tylko mury sięgające mi do ramion. Do nieco dalej położonego meczetu z XVI wieku nie dotarłam.  

---

[1] Antyczna, i potem średniowieczna osada/miasto otoczone było razem z twierdzą murami o długości około dziesięciu kilometrów, dlatego na użytek tego wpisu, używając nazwy Hisar/twierdza Hisar, odnoszę się do całej osady.

[2] Chanat Buchary, w ostatnim okresie istnienia znany także jako Emirat Buchary – państwo, w różnych okresach obejmujące różne regiony Azji Środkowej,  istniejące w latach 1500–1920 (w okresie 1868–1920 pod protektoratem Rosji)